Μυθικό και ιερό βουνό στην αρχαιότητα ο Ψηλορείτης ή Ίδη είναι το ψηλότερο βουνό της

Κρήτης (2.456 μ.) και ένα από τα ψηλότερα βουνά της Ελλάδας. Η ονομασία Ψηλορείτης είναι νεότερη και αναφέρεται στο έγγραφο διανομής της Κρήτης στα δώδεκα αρχοντόπουλα το 1184 ως “το όρος το υψηλόν”. (Η αρχαία ονομασία “Ίδη” ή στη δωρική διάλεκτο “Ίδα” προέρχεται από την εξαίσια θέα που παρουσιάζεται από την κορυφή, από όπου φαίνονται μεγάλες εκτάσεις (σχεδόν ολόκληρη η Κρήτη) και μάλιστα οι αρχαίοι έλεγαν ότι το βουνό αυτό έχει το προνόμιο να βλέπει τον ήλιο πριν ανατείλει.) Η πιο ακριβής ετυμολογία της λέξης “Ίδη” ή “Ίδα” σημαίνει δασωμένο βουνό, δρυμός ή άλσος, πράγμα το οποίο υποδηλώνει ότι κατά τους αρχαίους χρόνους η δασοκάλυψη και γενικά η βλάστηση ήταν πολύ πιο πλούσια από αυτήν που βλέπουμε σήμερα.

Εκτός από τον πλούτο της σε δάση η Ίδη “η πολυπίδαξ” κατά τον Όμηρο ήταν πλούσια σε νερά. Ο Ηρόδοτος αναφέρει “χώρη υψηλέ τε και ίδησι συνηρεφής” δηλαδή ότι υπήρχε εκεί πυκνή δεντρώδης βλάστηση, ενώ ο Φαραώ Τούθμωσις (1501 -1447 π.Χ.) προμηθευόταν από τα δάση της Κρήτης ξυλεία για ναυπήγηση πλοίων, πράγμα που επιβεβαιώνει την κατάσταση της βλάστησης που αναφέρει ο Ηρόδοτος. Κατάλοιπα της βλάστησης είναι σήμερα τα πρινοδάση του Ρούβα, της Τρυγιόδω, του Φαραγγιού Βοριζίων κλπ, ενώ στις χαμηλότερες πλαγιές είναι άφθονα τα σφεντάμια, οι πρίνοι ή δρύες, τα κυπαρίσσια, οι κουμαριές, οι σχίνοι κλπ.
To γεωφυσικό ανάγλυφο της περιοχής είναι από τα πλουσιότερα της Κρήτης με έντονη πολυμορφία, η οποία διαμορφώνει ένα πλήθος φυσικών σχηματισμών όπως μικρά φαράγγια, ορεινές κοιλάδες και λοφώδη συμπλέγματα στα βόρεια.
Στα νότια αναπτύσσεται ο κύριος ορεινός όγκος του Ψηλορείτη γύρω από το οροπέδιο της Νίδας.
Οι νότιες πλαγιές είναι απότομες και το μεγαλύτερο ποσοστό της περιοχής είναι καρστικοποιημένο και περιλαμβάνει φαράγγια, πόλγες, πολυάριθμες δολίνες και πολλές εκατοντάδες σπήλαια και βάραθρα. Η περιοχή χαρακτηρίζεται από ποικιλομορφία τοπίων, υψηλή βιοποικιλότητα, παρουσία πολλών ενδημικών ειδών φυτών και ζώων της Κρήτης και της Ελλάδας, σπάνιες φυτικές διαπλάσεις, σπάνια και απειλούμενα είδη. Σε μεγάλο τμήμα του Ψηλορείτη διακρίνονται συνολικά 18 τύποι οικοτόπων, σύμφωνα με την Οδηγία 92/43/ΕΟΚ, δύο από τους οποίους (οι ορομεσογειακοί θαμνώνες και οι ασβεστολιθικές πλάκες) θεωρούνται οικότοποι προτεραιότητας.
Σύμφωνα με σχετική μελέτη του Μουσείου Φυσικής Ιστορίας Κρήτης, η ευρύτερη ορεινή περιοχή φιλοξενεί, αξιόλογο πληθυσμό Γυπαετού, 70 είδη σπάνιων ή ενδημικών φυτών, 3 από τα οποία προστατεύονται από διεθνείς συμβάσεις, καθώς και αρκετά σπάνια και προστατευόμενα είδη ζώων, καθώς και 45 είδη πτηνών προτεραιότητας για τα οποία η περιοχή αποτελεί σημαντικό τόπο φωλιάσματος ή σταθμό κατά τη μετανάστευση. Σημαντικότερα ενδιαιτήματα για τη βιοποικιλότητα της περιοχής θεωρούνται οι λιθώνες, γκρεμνά και φαράγγια, καθώς και τα ορομεσογειακά φρύγανα. Για όλους τους παραπάνω λόγους ανήκει στο Δίκτυο Natura 2000, αποτελεί Φυσικό Πάρκο και ανήκει στο Δίκτυο των Ευρωπαϊκών και Παγκόσμιων Γεωπάρκων.

Σε  υψόμετρο Ι499μ βρίσκεται το  Ιδαίον Άντρο, το σπήλαιο, όπου σύμφωνα με τη μυθολογία μεγάλωσε ο Δίας, καθώς τον έφερε εδώ η μητέρα του η Ρέα, για να μην τον φάει ο Κρόνος. Εδώ οι Κουρήτες και οι Νύμφες τον φύλαγαν, ενώ η κατσίκα Αμάλθεια του έδινε το γάλα της. Πολλές οι αναφορές για το Ιδαίο Άντρο, από τον Όμηρο, το Στράβωνα, τον Πλάτωνα.   Οι αρχαιολογικές ανασκαφές μαρτυρούν ότι ήταν ένα από τα πιο σημαντικά λατρευτικά σπήλαια της αρχαιότητας. Οι ανασκαφές, δύο το 1885 και εκατό χρόνια αργότερα 1982-85 από τον αρχαιολόγο Γιάννη Σακελλαράκη, έφεραν στο φως πλούσια ευρήματα-αφιερώματα, όπως τις περίφημες χάλκινες ασπίδες, αφιερώματα από πολύτιμες ύλες, χρυσό, ασήμι, ελεφαντόδοντο, ειδώλια, αγγεία, νομίσματα, σφραγίδες,κ.ά.
Λίγο παρακάτω, σε υψόμετρο 1200μ., βρίσκεται ο μινωικός οικισμός της Ζωμίνθου, με το Μινωικό Μέγαρο της Ζωμίνθου, ένα διώροφο άλλοτε οικοδόμημα, διακοσμημένο με τοιχογραφίες, ένα από τα δωμάτια ήταν εργαστήριο κεραμικής, όπου οι αρχαιολογικές ανασκαφές συνεχίζονται. Και λίγο παρακάτω το βενετσιάνικο τυροκομείο και ένα μεταγενέστερο που αναστηλώνεται. Βρίσκεται, ήδη, σε εξέλιξη το πρόγραμμα ανάδειξης των αρχαιολογικών δρυμών του Ψηλορείτη.